POGGII FLORENTINI DE VARIETATE FORTUNAE LIBER INCIPIT AD NICOLAUM PAPAM QUINTUM
Nuper cum pontifex Martinus, paulo antequam diem suum obiret, ab Urbe in agrum Tusculanum secessisset valitudinis gratia, nos autem essemus negociis curisque publicis vacui, visebamus saepius deserta urbis Antonius Luscus, vir clarissimus, egoque, admirantes animo, ob veterem collapsorum aedificiorum magnitudinem et vastas Urbis antiquae ruinas, tum ob tanti imperii ingentem stragem, stupendam profecto ac deplorandam fortunae varietatem. Cum autem conscendissemus aliquando Capitolinum collem, Antonius, obequitando paulum fessus cum quietem appeteret, egoque descendentes ex equis consedimus in ipsis Tarpeae arcis ruinis, pone ingens portae cuiusdam, ut puto, templi marmoreum limen plurimasque passim confractas columnas, unde magna ex parte prospectus Urbis patet. Hic Antonius, cum aliquantum huc illuc oculos circumtulisset, suspirans stupentique similis: «O quantum - inquit -, Poggi, haec Capitolia ab illis distant, quae noster Maro cecinit “Aurea nunc, olim silvestribus horrida dumis” [1], ut quidem is versus merito possit converti “Aurea quondam, nunc squalida spinetis vepribusque refercta”. Venit in mentem Marii illius, per quem olim Urbis imperium stetit, quem pulsum patria, profugum atque egentem cum in Africam appulisset, supra Carthaginis ruinas insedisse ferunt admirantem suam et Carthaginis vicem simulque fortunam utriusque conferentem addubitantemque utrius fortunae maius spectaculum extitisset [2]. Ego vero immensam huius Urbis stragem nulli alteri possum conferre, ita caeterarum omnium, vel quas natura tulit rerum vel quas manus hominum conflavit, haec una exuperat calamitatem. Evolvas licet hystorias omnes, omnia scripturarum monumenta pertractes, omnes gestarum rerum annales scruteris: nulla unquam exempla mutationis suae maiora fortuna protulit, quam urbem Romam, pulcherrimam olim ac magnificentissimam omnium quae aut fuere aut futurae sunt et ab Livanio [3], doctissimo Graeco auctore, cum ad amicum suum scriberet Romam videre cupientem, non urbem sed quandam quasi caeli partem appellatam. Quo magis dictu mirabile est et acerbum aspectu, adeo speciem formamque ipsius immutasse fortunae crudelitatem, ut nunc omni decore nudata prostrata iaceat, instar gigantei cadaveris corrupti atque undique exesi. Deflendum quippe est hanc Urbem tot quondam illustrium virorum atque imperatorum foetam, tot belli ducum, tot principum excellentissimorum altricem, tot tantarumque virtutum parentem, tot bonarum artium procreatricem, ex qua rei militaris disciplina, morum sanctimonia et vitae, sanctiones legum, virtutum omnium exempla et bene vivendi ratio defluxerunt, quondam rerum dominam, nunc per fortunae omnia vertentis iniquitatem non solum imperio maiestateque sua spoliatam, sed addictam vilissimae servituti, deformem, abiectam, sola ruina preteritam dignitatem ac magnitudinem ostentantem.
Missa faciamus ablatum imperium, distracta regna, provincias amissas, in quibus dandis aut auferendis prope iure suo fortuna principatum exercet. Illud maiorem in modum lugendum videtur, libidinem eius intra Urbis moenia crassatam, adeo in illa diruenda atque evertenda funditus saevisse ut, si quis reviviscat ex priscis illis antiquae Urbis civibus, alios homines intueri, aliam se longe Urbem incolere asseveret, ita eius specie et ipso solo subversis ut nihil fere recognoscat quod priorem Urbem repraesentet. Et quidem commutantur regna, transferuntur imperia, desciscunt nationes, populi (varia est enim mens hominum, semper nova appetentium) ad fortunae nutum commoventur, ut haud insuetum videatur haec illius arbitrio parere. At vero aedificia haec Urbis tum publica tum privata, quae cum ipsa immortalitate videbantur certatura, partim penitus extincta, partim collapsa atque eversa, relictis admodum paucis quae priscam magnitudinem servent, supra fortunae vires esse credebantur. Stupenda quippe vis est ac varietas fortunae, quae etiam ipsas aedificiorum moles, quas extra fatum illarum conditores existimabant, funditus demolita, nihil fere ex tantis rebus reliqui fecit. Quid enim maius orbis vidit unquam, quam tot aedificia urbis, templa, porticus, thermas, theatra, aqueductus, portus manufactos, palatia fato suo assumpta, et ex tanta rerum magnificarum copia nihil aut parum ferme superesse?» Tum ego: «Merito - inquam - admiraris, Antoni, fortunae iniuriam in hac urbium parente tam foede vexanda excitatam, quam ipse quotidie inspiciendi causa perlustrans non mirari solum, sed etiam queri cogor nihil fere integrum, paucas admodum reliquias ex prisca illa Urbe et eas semesas ac corruptas apparere. Nam ex omnibus aut publicis aut privatis operibus liberae quondam civitatis, interrupta quaedam et ea parva vestigia visuntur. Extant in Capitolio fornices duplici ordine novis inserti aedificiis, publici nunc salis receptaculum, in quibus sculptum est litteris vetustissimis atque admodum humore salis exesis Q. Lutatium Q. F. et Q. Catulum coss. substructionem et Tabularium de suo faciundum coeravisse [4], opus ipsa vetustate venerandum. Sepulchrum quoque Capitolium iuxta C. Poblicio, quo ipse posterique eius inferrentur, virtutis honorisque causa senatusconsulto iussuque populi datum [5]. Item pons supra Tiberim, quo itur in insulam, vetustissimi operis, quem L. Fabricium C. F. curatorem viarum faciundum curasse epigramma testatur, et M. Lepidum M. F. cos. approbasse [6]. Arcus insuper supra viam inter Aventinum montem et ripam Tyberis ex lapide Tiburtino, quem ex literis incisis constat P. Lentulum Scipionem et T. Quintium Crispinum ex S.C. faciundum curasse atque approbavisse [7]. Sunt et monumenta quaedam prisca, quae hodie Cimbron appellant, templum ex manubiis Cimbricis a C. Mario factum, in quo adhuc eius trophea conspiciuntur. Adiciunt et piramidem prope Portam Hostiensem, moenibus Urbis insertam, nobile sepulchrum C. Cestii VII viri epulonum, quod opus absolutum ex testamento Ponthi Clamelae diebus CCCXXX litterae in eo incisae referunt [8]. Quo magis miror, integro adhuc epigrammate, doctissimum virum Franciscum Petrarcham in quadam sua epistula scribere id esse sepulchrum Remi; credo secutum vulgi opinionem non magnifecisse epigramma perquirere fructicetis contectum, in quo legendo qui postmodum secuti sunt minore cum doctrina maiorem diligentiam praebuerunt». «In hoc laudo - inquit Antonius - curam et diligentiam tuam, Poggi, qui ista tum publicorum tum privatorum operum epigrammata, intra Urbem et foris quoque multis in locis conquisita atque in parvum volumen coacta, litterarum studiosis legenda tradidisti». «Utcumque id caeteri accipiant - inquam - ad utilitatem certe communem diligenter omnia, nonnulla vero inter virgulta et rubos latentia ex tenebris eruens ut aliis paterent ad verbum integra expressi, ut si, quod persaepe vidimus, ea Romani everterint, saltem titulorum extet memoria. Haec sola igitur, ex tam multis nondum servitute oppressae civitatis ornamentis, fortunae incuria ad nostram aetatem usque perdurant. Quid loquar de sequentium temporum, in quae similis clades pervasit aedificiorum magnificentia? Plurima et prestantissima memorantur per varios imperatores privatosque tunc civitatis principes magno sumptu constructa, tum ad publicum tum ad privatum usum. Gloriari solitus erat divus Augustus Urbem se marmoream reddere quam lateritiam accepisset [9]. Cuius suasu cum gener Agrippa, Asinius Pollio, Plantius, Cornelius Balbus reliquique amici eam variis operibus exornassent, ipse etiam suo nomine nonnulla addidisset, praeter Pantheum cum porticu, cuius tectum trabes et tigna enea pro ligneis habet, M. Agrippe opus insigne [10], et fornicem ex Tiburtino lapide minime conspicuum inter Palatium et Tyberim, in quo divi Augusti nomen est sculptum [11], caetera demolientis fortunae saevitiam subierunt. Erat civitas referta templis, delubris, aedibus deorum dearumque, quos cives superstitioni dediti colebant; ex his paucorum vestigia supersunt. Templi Pacis , conspicui quondam a divo Vespasiano constructi, tres tantum arcus super ingentem reliquorum, qui sex erant, ruinam eminent ferme integri; ex pluribus vero mirae magnitudinis unam tantum stare vides marmoream columnam, reliquis tum disiectis, tum inter templi ruinas sepultis. Erat pone Capitolium versus Romuli templum, cuius pars muri vetustissima quadrato lapide nunc quoque mirandam speciem sui praebet, hodie Cosmo et Damiano consecratum. Huic proximum fuit divi Antonii [12] divaeque Faustinae templum, nunc beato Laurentio dicatum, cuius porticus plurimae marmoreae columnae ruinam effugerunt. Castoris insuper et Pollucis aedes contiguae loco edito in via Sacra, altera occidentem, altera orientem versus (hodie Mariam Novam appellant), inclytus quondam cogendi Senatus locus, maiori ex parte collapsae parvis vestigiis haerent, in quas me saepissime confero, revocans, stupore quodam oppressus, animum ad ea tempora cum ibi senatoriae sententiae dicerentur et aut L. Crassum mihi aut Hortensium aut Ciceronem orantem proponens. Extat et Vestae templum iuxta Tyberis ripam ad initium montis Aventini, rotundum ac patens undique, nullo muro frequentibus tantum suffultum columnis; id posteri martiri Stephano dedicarunt. Aedis Minervae portio conspicitur, ubi nunc domus est Praedicatorum, unde et loco Minervae est inditum nomen, iuxtaque eam porticus ingens ruderibus oppressa, quam nuper ad saxa in usum calcis perquirenda effossa humo, multis prostratis ad terram columnis, prospexi. Prope porticum Minervae statua est recubantis, cuius caput integra effigie tantaeque magnitudinis ut signa omnia Urbis excedat quidam ad plantandas arbores scrobes faciens detexit; ad hoc visendum cum plures in dies magis concurrerent, strepitum adeuntium fastidiumque pertaesus orti patronus congesta humo texit. Capitolio contigua Forum versus superest porticus aedis Concordiae, quam cum primum ad Urbem accessi, vidi ferme integram opere marmoreo admodum specioso; Romani postmodum ad calcem aedem totam et porticus partem disiectis columnis sunt demoliti. In portico adhuc litterae sunt S.P.Q.R. incendio consumptum restituisse [13]. Ex adverso aedes erat Telluris, cuius nulla exstant vestigia; Salvatorem in Tellune [14] hodie vocant, pro “Tellure” “Tellunem” [15] corrupto verbo dicentes. Placet quibusdam, neque abest a veri coniectura, fuisse Saturni templum iuxta Forum (prisci Aerarium vocabant), nunc Adriano pontifici sacratum. Stat ad hanc diem nobilis porticus aedis Mercurii; eam religio nostra ad Angelum Michaelem transtulit, ubi nunc est Piscatorium forum. Templum Apollinis in Vaticano iuxta basilicam beati Petri translatum in Dei cultum servavit religio nostra. Cernitur in radicibus Tarpeae [16], Aventinum versus, aedes vetustissima unica testudine ex lapide Tiburtino, quam nostri sanctum Nicolaum in Statera appellant. Quod nonnullus movet ut existiment id Iovis Statoris templum fuisse, motos verbi similitudine, quod procul a vero abest; nam in radicibus Palatini montis id templum votum atque aedificatum Livius refert [17]. Iunonis Lucinae aedis nihil preter nominis memoria conservatum est, ubi ecclesiam aedificarunt nostri Laurentio martiri, quam Lucinam cognominarunt. Thermas publicas septem fuisse accepimus, lavacra plebis, in modum provinciarum, ut Annianus Marcellinus refert [18], extructas [19], quae ita a priori facie commutatae sunt, omni decore amisso, ut nihil sit quod affirmare queas alicui certo usui deputatum. Diocletiani et item SeveriAntonini [20], servato ad hanc diem conditorum nomine, permaxima vestigia et caeteris incorruptiora maiorem in modum aspicientes movent, non sine admiratione quadam quid sibi voluerit ad tam vilem usum tanta aedificiorum moles, tot tantarumque columnarum tam varii generis marmorum apparatus. Constantinae in colle Quirinali sitae, reliquias suas haud pares superioribus ostendunt. Constantini id esse opus testimonio est epigramma in quo Petronium Perpennam, Urbis praefectum, illas reparasse legimus [21]. Alexandri Severi thermas scimus fuisse prope M. Agrippe Pantheum, quarum plura extant et praeclara vestigia. Domitianas, quarum perpauca rudera conspiciuntur, fuisse in his locis ubi nunc Silvestri ecclesia est, scriptum in Vita Pontificum [22] adverti. Reliquarum obscura oblivio nihil certi nobis reliquit, ne ad coniecturam quidem quibus in locis fuerint, adeo aetas longinqua nomen earum obliteravit, quamvis tanta impensa, tanto robore edificatarum [23]. Legisse memini in Martirum libris [24], cum Diocletianae fabricarentur, qui fuit fidei nostrae hostis acerrimus, centum et quadraginta Chrystianorum milia ad id opus pluribus annis in modum servitii adicta.
Arcus triumphales quot fuerunt numero nequaquam memoriae, quod sciam, proditum habemus, sed pro multitudine imperatorum caeterorumque ad quorum gloriam constituebantur plurimos fuisse crediderim. Extant salvis titulis Septimii Severi [25], T. Vespasiani [26] Constantinique fere integri, pars Nerve Traiani quaedam precipui operis residet iuxta Comitium, in qua sculptae litterae Traiani arcum fuisse dicunt. Duo sunt insuper via Flaminia titulo in altero penitus deleto, in altero corrupto, quorum eum qui est prope Laurentium in Lucina, ubi plura signa marmorea insunt, vulgo ob victoriam trium Civitatum, prout antiquum epigramma seniores se legisse referebant, Tripolim hodie quoque arcum appellant, alterius nomen - perpaucae enim litterae superextant et antiquae celaturae tabulae quaedam e marmore, quas saepe miror insaniam demolientium effugisse - penitus obsolevit. Est alter praeterea Galieno principi dicatus, prout suprascriptio indicat [27], via Numentana. Legi quoque titulum eius arcus quem devictis Iudeis et Hierosolimis deletis Tito Vespasiano in Circo Maximo, ubi nunc orti sunt, gentilitas dicavit [28]. Ductus aquarum novem fuisse refert Julius Frontinus [29], quem libellum ipse paulo ante repperi absconsum abditumque in monasterio Cassinensi, Appiam, Anienem veterem, Martiam, Tepulam, Iuliam, Virginem, Alsietinam, Claudiam, Anienem novam, adeo sumptuoso opere et structura mirabili ut idem Iulius, qui a divo Nerva curatorem aquarum se factum scribit, Aegypti piramidibus censeat aequandos [30]. Anio novus a militario LXII, Claudia ultra miliarium quadragesimumquartum, Martia a miliario XXXVI et opere arcuato, partim excisis, partim effossis qui intercedebant montibus, in Urbem deducebantur. Sola ex his Virgo hodie in Urbem fluit, quae a miliario octavo concipitur; caeterae intermissae collapsaeque sunt, nonnullis solo aequatis amissaque non solum forma, sed etiam dinoscendi coniectura. Videntur reliquiae omnium magnificentissimi aquaeductus, qui a divo Claudio in Urbem ad Coelium usque montem perductus est, unde et Coelimontanum nominabant, et ab L. Septimio Severo et M. Aurelio Antonino [31] Pio, cum vetustate collapsus et corruptus plurifariam esset, a solo, ut refert sculptum in marmorea tabula epigramma [32], restitutus. Theatris atque amphiteatris Urbs refercta erat ad ludos populo edendos. Ingens pulcherrimumque omnium fuisse dicunt quod est media fere Urbe ex lapide Tiburtino, opus divi Vespasiani, Coliseum vulgo appellatum, atque ab stultitia Romanorum maiori ex parte ad calcem deletum. Alterius portio est inter Tarpeium collem Tyberimque, ubi ad praesens macellum patet, quod olim C. Iulium Caesarem destinasse scribunt [33]; exadverso via intermedia sunt plures columnae marmoreae, pars porticus templi, ut aiunt, Iovis, cuius portio rotunda novis aedificiis - interius vero ortulus est - occupatur. Tertium, ex latere cocto iuxta ecclesiam quam Hierusalem appellant, his novis insitum moenibus partem efficit ambitus murorum Urbis. Est et locus ingens, plebis receptaculum - hodie Agonem appellant -, ad venationes et spectacula editus, in quo et hodie quoque Romani quotannis ludos, licet insulsiter, quosdam exercent. Circi Maximi celeberrimi quondam spectaculi, nunc ortis oppleti, in quo et obeliscum ingentem et arcum triumphalem T. Vespasiani fuisse legimus [34], parum quid visu reliquit vetustas. Pars theatri Pompei, haud procul ab eo quem Campum Florum appellant, superextat, et ipsa privatis aedificiis occupata; id ut credam litterae quaedam adducunt effossis nuper marmoribus, quae in eius collapsa porticu columnis immixta reperta sunt incisae: alterae epigrammate effracto genium theatri a praefecto Urbis instauratum ferunt, alterae a Simmaco, Urbis praefecto, Honorio Augusto dicatum [35]. Vulgo antea theatrum Pompei dicebatur, sed Romanorum inscitia, falsa pro veris affirmantium, detrahebat verbis fidem. Sepulchra cum civium tum imperatorum miro opere permulta hystoriae tradunt, mausoleum [36] a divo Augusto, in quo et conditus fuit, inter Flamineam viam et Tyberis ripam constructum duobusque ornatum obeliscis et divi Hadriani et divae Sabinae molem, in primis conspicuam, iuxta pontem quem suo quoque nomini dicavit [37]. Alterum disiectum vineis occupatur, licet locus in morem collis editus conditoris - Augusta enim appellatur - nomen servet; alterum, quod Castrum Angeli vulgo dicunt, magna ex parte Romanorum iniuria, licet adhuc titulus supra portam extet, integer disturbavit, quod certe funditus evertissent - id enim publice decreverant -, si eorum manibus pervia assumptis grandibus saxis reliqua moles extitisset [38]. Traiani et item divi Antonini [39] Pii de caelo tacta cocleae columnae, marmore specioso sepulchra, in quibus conditorum gesta sculpta sunt, multos magnitudine sua ad spectaculum trahunt; prior ex parte titulum servat [40], alterius nullae resident litterae. Iuxta viam Appiam ad secundum lapidem integrum vidi sepulchrum Q. Ceciliae Metellae, opus egregium et id ipsum tot saeculis intactum, ad calcem postea maiori ex parte exterminatum [41]. Illud quoque via Hostiensi a secundo miliario iuxta Tyberim adhuc integrum manet M. Antonii Antii Lupi cum inscriptione egregia rerum a se gestarum, quod tribus tantum praegrandibus saxis altero super alterum positis constat [42]. Piramis est praeterea in Vaticano [43] grandis operis instar molis, omni ornatu ablato. Quid referam obeliscos quas magno cum labore et sumptu septem [44] ex Aegypto advectas Plinius meminit? [45] Unam tantum Urbs retinet, quae est in Vaticano a C. Caesare Caligula posita divo Augusto et divo Tiberio sacram [46]. Vidi alteram paulo minorem variis animalium aviumque figuris, quibus prisci Aegyptii pro litteris utebantur, iacentem in Hippodromio, via Appia, quattuor frustis confractam. Sunt et aliarum particulae quaedam erectae, altera in Capitolio, altera in regione quae hodie Pinea appellatur, reliquis non solum contritis, sed omni insuper memoria deletis. Videbitur levius fortasse, sed me maxime movet quod his subiciam. Ex innumeris ferme colossis statuisque, tum marmoreis tum aereis - nam argenteas atque aureas minime miror fuisse conflatas -, viris illustribus ob virtutem positis, ut omittam varia signa voluptatis atque artis causa publice ad spectaculum collocata, marmoreas quinque tantum - quatuor in Constantini thermis: duas stantes pone [47] equos, Phidiae ac Praxitelis opus, duas recubantes, quintam in Foro Martis statuas [48], quae hodie Martis Fori nomen tenet - atque unam solam aeneam equestrem deauratam, quae est ad basilicam Lateranensem, Septimio [49] Severo dicatam tantum videmus superesse, ut partem maximam stragis Urbis, siquis numerum advertat, hoc solum fuisse fateatur. Id vero gravissimum et haud parva cum admiratione recensendum, hunc Capitolii collem, caput quondam Romani imperii atque orbis terrarum arcem, quem omnes reges ac principes tremebant, in quem triumphantes tot imperatores ascenderunt, donis ac spoliis tot tantarumque gentium ornatum, florentem ac universo orbi spectandum, adeo desolatum atque eversum et a priori illo aureo immutatum, ut vineae in Senatorum subsellia successerint, stercorum ac purgamentorum receptaculum factum. Respice ad Palatinum [50] montem et ibi fortunam incusa, quae domum a Nerone post incensam Urbem totius orbis spoliis confectam atque absumptis imperii viribus ornatam, quam silvae, lacus, obelisci, porticus, colossi, theatra, varii coloris marmora admirandam videntibus reddebant, ita prostravit ut nulla rei cuiusquam effigies superextet quam aliquid certum, praeter vasta rudera, queas dicere. Caeteros Urbis colles perlustra: omnia vacua aedificiis, ruinis vineisque oppleta conspicies. Forum iuredicendo, ferendis legibus, plebe ad contiones advocanda celeberrimum Urbis locum et iuxta Comitium, creandis magistratibus insigne, deserta squalent malignitate fortunae, alterum porcorum bubalorumque diversorium, alterum serendis oleribus cultum. Extat tamen Comitii portio quaedam murorum insigni structura, in quibus adhuc duo signa marmorea togata in summo collocata resident. Est et murorum fabrica admodum insignis, quem locum sanctum Basilium vocant, haud longe ab Traiani columna coclea, ubi Forum Traiani fuisse ut credam Annianus Marcellinus monet [51], cuius structuram singularem sub omni caelo fuisse tradit [52]. Hodie illius desolati magnificentia multum praestat ceteris, in quo et nunc supersunt [53] reliquiae nobilis porticus ingentibus columnis subnixae. Nihil tota urbe praeclarius fuit ponte quo C. Caligula Capitolium Palatio coniunxit [54], at ex eo sex tantum marmoreae columnae, tres ad Capitolii et item tres ad Palatii radices visuntur. Servavit religio nostra locum in Foro dicatum Martinae [55] martiri, quem quondam sacrarium Senatus Theodosii tempore fuisse litterae incisae significant [56] , ubi adhuc tabulis marmoreis antiquae celaturae parietes undique exornantur. Quid iam querar, quod etiam stuporem recensenti mihi affert, Urbis moenia ita multiplici clade afflicta, ita a fundamentis eruta, ut nedum locus eorum pristinus, sed ne vestigium quidem ullum aspiciatur, omni veterum murorum sublata memoria? Nam ea quae cernis lateritia nova sunt et post octingentesimum annum deletis prioribus primum ab Hadriano incohata, collato ab Etruriae populis centum auri pondo, tum ab Gregorio uno et item altero pontificibus perfecta, unde et diversorum pontificum opus variam reddidit murorum formam. Antiqua moenia ex quadrato lapide post incensam a Gallis Urbem consumata Livius tradit [57]. Dionisius Alicarnasseus XVI milibus passuum scribit patere murorum ambitum, quos ita insertos privatis aedificiis refert, ut raris in locis internosci moenia aut discerni possent [58]. Livius quoque vulgo privatis aedificiis coniuncta ea esse scribit [59], quominus mirandum est dissipatis aedificiis et moenia esse deleta. Horum ambitus murorum (eam partem quam Leo pontifex in Vaticano moenibus cinxit excipio) haud ultra decem milia passuum protenditur. Hunc ego diligentissime sum dimensus adnumeratis turribus ad quanque portam ac spacio inter singulas notato. Turres sunt numero trecentae septuaginta novem. Portas trigintaseptem fuisse Plinius testis est [60]; hodie tredecim tantum usus servavit, quarum pars Transtiberina tres continet, Portuensem, Aureliam et Cassiam. Tres in usu esse desierunt muro obductae. Earum duae antiquae sunt structurae, quarum alterius, inter Hostiensem et, ut dicitur, Appiam, quam multis de causis Capenam fuisse reor [61], portas, sicut in Hostiensi, litterae Archadium et Honorium muros, portas, et turres Urbis instaurasse sunt documento; altera inter portam Latinam atque Asinariam litteris caret. Tertia inter Tiburtinam est et, quae hodie dicitur sanctae Agnetis, Numentanam. Adicitur his quarta haud procul ab ea, Numentanam [62] versus, exterius moenibus contigua, a qua ducitur murus amplioris ambitus per quingentos passus, ut plane suspicer etiam post priscorum murorum ruinam eorum ambitum aliquando ab ea parte imminutum. Portas antiqui operis tres tantum cis Tyberim in usu antiquitas servavit, Praenestinam, quae Maior vulgo dicitur, Tiburtinam - hanc Sancti Laurentii appellant - ac Numentanam; reliquae omnes recentioris sunt aedificii. In Tiburtina divum Augustum rivos aquarum omnium refecisse, M. Aurelium Antoninum [63] Pium aquam Martiam excisis et perforatis montibus restituisse et Titum Vespasianum rivum aquae Martiae, qui in usu esse desierat, refecisse [64], in Praenestina vero Ti. Claudium aquas Claudiam et Anienem novam in Urbem perduxisse et eas postmodum Vespasianum ac deinde Titum filium urbi restituisse, litterae portis incisae memoriae produnt [65]. A Flaminea porta murus, qui est ad eam quae dicitur Pinciana, ducentos et sexaginta passus, quoniam priscis constat aedificiis, turribus deficit. Muros qui nunc extant non esse antiquos multis argumentis monstratur. Nam pluribus in locis publica privataque aedificia, sacella quoque complectuntur et fundamenta quandoque veteribus ruinis superaedificata sunt. A porta quidem Praenestina longo spacio aquaeductus divi Claudii pro muro habetur. Inter Tiburtinam et Numentanam murus ad mille amplius passus circumducitur supra publicum quadratum aedificium - Piscinam moderni vocant -, cuius ex tribus partibus testudines pulcherrimae apparent variis coloribus pictae. A porta Flaminia ad Tyberim sacellum moenibus continetur. Conspiciuntur et multis in locis fenestrae portaeque privatorum aedificiorum resarcitae, quae pro moenibus sumpsere. Sunt praeterea muri fragiles ac putidi, ut nullo impellente labantur, quorum structura ex variis marmorum contritorum ac tegularum frustis conglutinata est. Vidi ego partem murorum collapsam, in qua licet conspicere ex variis collecticiisque lapidibus, marmorum quoque fragmentis, materiam aedificandi sumptam, exterius interiusque ob decorem lateribus politis, in modum testarum moenia ornata. Prisca vero aedificia ita compacta sunt, ut ne viribus quidem hominum disturbari absque summo labore queant. Non est insuper unica aedificandi ratio, sed multis in locis varia, ut plane constet non uno tempore neque ab eodem architecto muros factos. Haec de Urbis moenibus, quoniam ea a multis antiquiora existimantur, dixisse velim. Reliquit praeterea fortunae negligentia partem speciosissimi porticus inter M. Agrippae templum et collem Quirinalem, cuius auctor et nomen incertum est».
