1 Murus civitatis Rome habet turres CCCLXI, turres castella XLVIIII, propugnacula VIm. DCCCC, portas XII sine Transtiberim posterulas V. In circuitu vero eius sunt miliaria XXII, excepto Transtiberim et civitas Leoniana.
2 Hee sunt porte Romane: porta Capena, que vocatur sancti Pauli, iuxta sepulchrum Remi; porta Appia; porta Latina; porta Mitrovi; porta Asinarica Lateranis; porta Lavicana, que dicitur Maior; porta Taurina, que dicitur sancti Laurentii vel Tiburtina; porta Numentana; porta Salaria; porta Pinciana; porta Flamminea; porta Collina ad castellum Adriani. Porte Transtiberim III: porta Septimiana [septem Naiades iunctae Iano]; porta Aurelia vel Aurea; porta Portuensis.
3 Hii sunt arcus triumphales: arcus aureus Alexandri ad sanctum Celsium; arcus Theodosii et Valentiniani et Gratiani imperatorum ad Sanctum Ursum; foris portam Appiam ad templum Martis arcus triumphalis; in Circo arcus Titi et Vespasiani; arcus Constantini iuxta Amphitheatrum; arcus Septem lucernarum Titi et Vespasiani ad Sanctam Mariam Novam inter Pallanteum et templum Romuli; arcus Cesaris et senatorum inter edem Concordie et templum Fatale; iuxta sanctum Laurentium in Lucina est arcus triumphalis Octaviani; deinde prope arcus qui nunc vocatur Antonini; est arcus ad Sanctum Marcum qui vocatur Manus carnea; in Capitello arcus Panis aurei.
4 Hii sunt montes infra urbem: Ianiculus, Aventinus qui et Quirinalis dicitur, Celius mons, Capitolium, Pallanteum, Exquilinus, Viminalis.
5 Therme: Antoniane, Domitiane, Maximiane, Licinii, Dioclitiane, Tiberiane, Novatiane, Olimpiadis, Agrippine, Alexandrine.
6 Palatia: palatium maius in Pallanteo; palatium Severi; palatium Claudii; palatium Constantini; palatium Susurrianum; palatium Volusianum, palatium Romulianum, Palatium Traianum. [In Romuliano palatio sunt due edes, Pietatis et Concordie, ubi posuit Romulus statua suam auream, dicens “Non cadet, donec virgo pariat”. Statim ut virgo peperit, illa corruit]; palatium Traiani et Adriani, ubi est columpna; palatium Constantii; palatium Salustii; palatium Camilli; palatium Antonini, ubi est columpna; palatium Neronis, ubi est sepulchrum Iulii Cesaris; palatium Cromatii; palatium Pompei; palatium Titi et Vespasiani foris Romam, Catacumbis; palatium Octaviani.
7 Theatra: theatrum Titi et Vespasiani ad Catacumbas; theatrum Tarquinii et imperatorum ad Septem Solium; theatrum Pompeii ad sanctum Laurentium; theatrum Antonini iuxta pontem Antonini; theatrum Alexandri iuxta Sanctam Mariam Rotundam; theatrum Neronis iuxta Castellum Crescentii, et theatrum Flammineum.
8 Hec sunt loca que inveniuntur in passionibus sanctorum: foris portam Appiam, ubi beatus Xistus decollatus fuit et ubi Dominus apparuit Petro et dixit ei “Domine quo vadis?”, templum Martis; intus portam arcus Stille; deinde regio Fasciole ad Sanctum Nereum; vicus Canarius ad Sanctum Georgium, ubi fuit domus Lucilli; est ibi Velum Aureum; aqua Salvia ad Sanctum Anastasium, ubi decollatus fuit beatus Paulus; hortus Lucine, ubi est ecclesia Sancti Pauli et requiescit; inter lude, id est inter duos ludos, clivus Scauri, qui est inter Amphitheatrum et Stadium; ante Septem Solium est cloaca ubi iactatus fuit sanctus Sebastianus, qui revelavit corpus suum Lucine dicens “Invenies corpus meum pendens in gumfo”; via Cornelia ‹…› per pontem Milvium et exit in stratam; via Aurelia iuxta Girolum; gradus Eliogabali in introitu Palatii, et insula Catenata post Sanctam Trinitatem; arcus Stillans ante Septem Solium; arcus Romanus inter Aventinum et Albiston, ubi beatus Silvester et Constantinus osculati sunt et diviserunt se; in Tellure, id est in Canapara, ubi fuit domus Telluris; privata Mamertini ante Martem sub Capitolium; vicus Laterici ad Sanctam Praxedem; vicus Patricii ad Sanctam Pudentianam; basilica Iovis ad Sanctum Quiricum; therme Olimpiadis, ubi assatus fuit beatus Laurentius, in Panisperna; palatium Tiberianum, ubi Decius et Valerianus recesserunt mortuo beato Laurentio; circus Flammineus ad pontem Iudeorum; in Transtiberim templum Ravennatium effundens oleum, ubi est Sancta Maria.
9 Hii sunt pontes: pons Milvius, pons Adrianus, pons Neronianus, pons Antoninus, pons Fabricius, pons Gratianus, pons Senatorum, pons marmoreus Theodosii, et pons Valentinianus.
10 Cimiteria: cimiterium Calepodii ad Sanctum Pancratium; cimiterium Sancte Agathe ad Girolum; cimiterium Ursi ad Portesan et cimiterium Sancti Felicis; cimiterium Calixti iuxta catacumbas; cimiterium Pretextati iuxta portam Appiam ad Sanctum Apolinarem; cimiterium Gordiani foris portam Latinam; cimiterium inter Duos Lauros ad Sanctam Helenam; cimiterium Ursi Pileati ad Sanctam Bivianam; cimiterium in agrum Veranum ad Sanctum Laurentium; cimiterium Sancte Agnetis; cimiterium fontis Sancti Petri; cimiterium Priscille ad Salarium et cimiterium Cucumeris; cimiterium Trasonis ad Sanctum Saturninum et cimiterium Sancte Felicitatis; cimiterium Calixti; cimiterium Pontianum; cimiterium Sancti Hermetis et Domitille; cimiterium Sancti Ciriaci via Hostiensi.
11 Tempore Octaviani imperatoris senatores videntes eum tante pulchritudinis quod nemo in oculos eius intueri poterat et tante prosperitatis et pacis quod totum mundum sibi tributarium fecerat, dicunt ei “Te adorare volumus, quia deitas est in te. Si hoc non esset, non tibi omnia subirent prospera”. Qui renitens, indutias postulavit; ad se Sibillam Tiburtinam vocavit, cui quod senatores dixerant recitavit. Que spatium trium dierum petiit, in quibus artum ieiunium operata est. Post tertium diem respondit imperatori “Hoc pro certo erit, domine imperator:
Iudicii signum, tellus sudore madescet;
e celo rex adveniet per secla futurus,
scilicet in carne presens, ut iudicet orbem”
et cetera que secuntur. Ilico apertum est celum et nimius splendor irruit super eum; et vidit in celo quandam pulcherrimam virginem stantem super altare, puerum tenentem in brachiis. Miratus est nimis et vocem dicentem audivit: “Hec ara filii Dei est”. Qui statim procidens in terram adoravit. Quam visionem retulit senatoribus, et ipsi mirati sunt nimis. Hec visio fuit in camera Octaviani imperatoris, ubi nunc est ecclesia Sancte Marie in Capitolio; idcirco dicta est Sancta Maria Ara Celi.
12 Caballi marmorei ad quid facti fuerunt nudi et homines nudi et quid numerent et quid sit quod ante caballos quedam femina serpentibus circumdata sedet habens concam ante se. Temporibus Tiberii imperatoris venerunt Romam duo philosophi iuvenes, Praxitelis et Fidia. Quos imperator cognoscens esse tante sapientie, caros in palatio suo habuit. Qui dixerunt ei “Domine imperator, quicquid nobis absentibus in die vel in nocte in camera tua consiliaveris, dicemus tibi usque ad unum verbum”. Quibus imperator ait: “Si facitis quod dixistis, dabo vobis quicquid vultis”. Qui respondentes dixerunt “Nullam pecuniam, sed nostrorum memoriam postulamus”. Veniente altero die per ordinem retulerunt imperatori quicquid in illa preterita nocte consiliatus est. Unde fecit eis promissam prelibatam memoriam eorum, sicut postulaverunt, equos videlicet nudos qui calcant terram, id est potentes principes huius seculi, qui dominantur hominibus huius mundi. Veniet rex potentissimus qui ascendet super equos, id est super potentiam principum huius seculi. In hoc seminudi qui stant iuxta equos et altis brachiis et replicatis digitis numerant ea que futura erant, et sicut ipsi sunt nudi, ita omnis mundialis scientia nuda et aperta est mentibus eorum. Femina circumdata serpentibus sedens, habens concam ante se, ‹significat Ecclesiam et› predicatores qui predicabunt eam, ut quicumque ad eam ire voluerit, non poterit, nisi prius lavetur in conca illa.
13 Primicerius, id est prima manus: chera enim Lrece, Latine ‘manus’ dicitur. Primicerius apud Grecos papia vocatur. Ipse debet habere curam de clavibus totius palatii et esse ibi honorabilis apud imperatorem; die noctuque in palatio existere debet.
Secundicerius, id est secunda manus, apud Grecos vocatur deptereu; in palatio honorabilis est, et ibi esse debet die et noctu. Corone et omnium vestimentorum que per festivitates induuntur ipse debet habere curam.
Numenculator Latine, apud Grecos questor dicitur. Ipse debet habere curam de viduis et orphanis et omnibus xenodochiis, et apud eum debet disputari de testamentis.
Primus defensor Latine, apud Grecos prohecdicos vocatur. Debet habere homines sub se, qui defendant sedem imperi.
Archarius, qui ab archano dicitur, debet scire secreta consilia imperatoris et colligere censum.
Saccellarius debet habere curam monasteriorum ancillarum Dei et in festivitatibus debet introducere ante imperatorem.
Protoscriniarius, id est primus scriniariorum.
Bibliothecarius, apud Grecos logothenos.
Referendarius debet renuntiare omnem scriptionem ad imperatorem.
14 Columpna Antonini coclidis habet in altum pedes CLXXV, gradus numero CCIII, fenestras XLV. Columpna Traiani coclidis habet in altum pedes CXXXVIII, gradus numero CLXXXV, fenestras XLV. Coliseum amphiteatrum habet in altum pedes submissales CVIII.
15 Lateranis est quidam caballus ereus qui dicitur Constantini, sed non ita est; quia quicumque voluerit veritatem cognoscere hoc perlegat. Tempore consulum et senatorum quidam rex potentissimus de Orientis partibus Italiam venit ex parte Lateranis Romam obsedit, multa strage et bellis populum Romanum afflixit. Tunc quidam armiger magne forme et virtutis, audax et prudens, surrexit, qui dixit consulibus et senatoribus “Si esset qui liberaret vos de hac tribulatione, quid a senatu promereretur?”. Qui respondentes dixerunt ei “Quicquid ipse poposcerit, mox obtinebit”. Qui ait eis “Date michi XXX milia sextertias et memoriam victorie michi facietis, post peractum bellum, optimum equum”. Qui promiserunt se facturos sicut ipse petierat. Qui ait “Media nocte surgite et omnes armamini et state iuxta muros in specula, et quicquid vobis dixero, facietis”. Et illi continuo fecerunt imperata. Qui ascendit equum sine sella et tulit falcem. Per plurimas enim noctes viderat illum regem ad pedem cuiusdam arboris pro necessario venire; in cuius adventu cocovaia, que in arbore sedebat, semper cantabat. Ille vero exivit urbem et fecit herbam, quam in fascem religatam portabat ante se more scutiferi. Qui statim ut audivit cocovaiam cantantem accessit propius et cognovit illum regem venisse ad arborem. Ivit contra eum, qui iam peregerat necessarium. Socii qui erant cum rege putabant illum esse suorum; ceperunt clamare, ut ipse auferret se de via ante regem. Sed ille non dimittens propter eos, fingens se de loco abire, iunxit se regi et pre fortitudine sua illis omnibus spretis vi arripuit regem et portavit eum. Mox cum venisset ad muros civitatis, cepit clamare “Exite foras et interficite omnem exercitum regis, quia ecce ipsum teneo captivum”. Qui exeuntes alios interfecerunt, alios in fugam miserunt; unde Romani innumerabile pondus auri et argenti habuerunt. Sic gloriosi ad urbem redierunt, et quod predicto armigero promiserant, persolverunt, XXX scilicet milia sextertias et equum ereum pro memoria deauratum et sine sella, ipso desuper residente, extenta manu dextra qua ceperat regem; in capite equi memoriam cocovaie, ad cantum cuius victoriam fecerat; ipsum quoque regem, qui parve persone fuerat, retro ligatis manibus, sicuti eum ceperat, sub ungula equi memorialiter destinavit.
16 Temporibus consulum et senatorum, Agrippa prefectus subiugavit Romano senatui Suevios et Saxones et alios occidentales populos cum quatuor legionibus. In cuius reversione tintinnabulum statue Perside, que erat in Capitolio, sonuit in templo Iovis et Monete. Uniuscuiusque regni totius orbis erat statua in Capitolio, cum tintinnabulo ad collum; statim ut sonabat tintinnabulum, cognoscebant illud regnum esse rebelle. Cuius tintinnabulum audiens sacerdos, qui erat in speculo in ebdomada sua, nuntiavit senatoribus. Senatores autem hanc legationem prefecto Agrippe imposuerunt. Qui rennuens non posse pati tantum negotium, tandem convictus petiit consilium trium dierum; in quo termino quadam nocte ex nimio cogitatu obdormivit. Apparuit ei quedam femina, que ait ei “Agrippa, quid agis? in magno cogitatu es”. Qui respondit ei “Sum, domina”. Que dixit “Confortare et promitte michi te templum facturum quale tibi ostendo, et dico tibi si eris victurus”. Qui ait “Faciam, domina”. Que in illa visione ostendit ei templum in hunc modum. Qui dixit “Domina, que es tu?”. Que ait “Ego sum Cibeles, mater deorum. Fer libamina Neptuno, qui est magnus deus, ut te adiuvet. Hoc templum fac dedicari ad honorem meum et Neptuni, quia tecum erimus, et vinces”. Agrippa vero surgens letus hoc recitavit in senatu, et cum magno apparatu navium, cum quinque legionibus ivit et vicit omnes Persas et posuit eos annualiter sub tributo Romani senatus. Rediens Romam fecit hoc templum, et dedicari fecit ad honorem Cibeles, matris deorum, et Neptuni, dei marini, et omnium demoniorum, et posuit huic templo nomen Pantheon. Ad honorem cuius Cibeles fecit statua deauratam, quam posuit in fastigio templi super foramen et cooperuit eam mirifico tegmine ereo deaurato.
Venit Bonifacius papa tempore Foce imperatoris Christiani. Videns illud templum ita mirabile dedicatum ad honorem Cibeles, matris deorum, ante quod multotiens a demonibus Christiani percutiebantur, rogavit papa imperatorem ut condonaret ei hoc templum, ut sicut in kalendis novembris dedicatum fuit ad honorem Cibeles, matris deorum, sic illud dedicaret in kalendis novembris ad honorem beate Marie semper virginis, que est mater omnium sanctorum. Quod Cesar ei concessit, et papa cum omni Romano populo in die kalendis novembris dedicavit; et statuit ut in isto die Romanus pontifex ibi celebret missam et populus accipiat corpus et sanguinem Domini, sicut in die Natalis Domini; et in isto die omnes sancti cum matre sua Maria semper virgine et celestibus spiritibus habeant festivitatem, et defuncti habeant per ecclesias totius mundi sacrificium pro redemptione animarum suarum.
17 Quicumque voluerit predicare passiones sanctorum Abdon et Sennen, sancti Xisti, Laurentii et ceterorum, prevideat pro qua causa Decius imperator eos occidisset, ex una parte sicut dicit lectio, ita incipiens: “Orta tempestate sub Decio, multi Christianorum necati sunt presidente in urbe Roma Galba”, ex alia sicut dicit Romana historia, sic incipiat et predicet: “Fuit quidam imperator nomine Gordianus, cuius signifer fuit Philippus in legionibus. Quem Gordianum imperatorem, dominum suum, Philippus Christianus interfecit et abstulit sibi imperium. Qui habebat filium nomine Philippum”. Cui imperatori Philippo adhesit quidam miles nomine Decius, paganus Pannoniensis, qui crevit in militia ex bona fama apud imperatorem, et apud milites et senatum in sensu, prudentia et largitate. Cui imperator cum senatu dederunt legationem cum quatuor legionibus contra occidentalem populum qui rebellis erat. Qui ivit et obsedit eos et permulta bella vicit. In reversione milites iugiter laudabant eum et dicebant “O si noster esses imperator, omnia haberemus bona!”. Qui delectatus in verbis militum conspiravit cum eis quatinus ipse haberet imperium et daret eis ducatus, marcas, comitatus, honores in curia et thesaurum Philippi. Veniens autem Decius in partes Ligurie, Philippus imperator iverat apud Veronam. Audiens eius reversionem, honorifice suscepit eum. Transacto illo die Deciani milites clam omnes armati sunt, sicut cum futuro imperatore pepigerant. Decius autem cum occulto ense medio die ivit ad curiam imperatoris et intravit in papilionem, proiciens camerarium foras. Philippum imperatorem, dominum suum, in lecto dormientem evaginato gladio percussit inter labium et nasum, et sic interfecit eum. Qui statim exivit foras, sonuit signum; omnes sui milites occurrerunt ei circa papilionem, sicut proposuerant. Milites Philippi, audientes dominum suum occisum a Decio, fugerunt. Qui in ipso timore vocati a Decio ne timerent, sed eius amici efficerentur, tandem reversi sunt ad eum magis timore quam amore. Cumque audisset Philippus iunior, qui Rome erat, patrem suum Philippum interfectum a Decio pagano, tinuit et fugit ad beatum Xistum, Romanum papam, dicens “Domine pater, pater meus mortuus est, quem impius Decius interfecit; rogo te ut thesaurum patris mei apud te habeas occultum. Si evadere possum quod non occidat me, reddes michi thesaurum; sin autem, habeas pro ecclesia”. Decius veniens intravit Romam et accepit imperium magis virtute quam amore. Cepit perquirere Philippum iuniorem; ille absconsus erat. Tandem magnis promissionibus et minis invenit eum, quem occidit, et inquisivit ubi esset thesaurus Philippi. Quidam dicebant habere eum Xistum papam Christianorum; quidam esse Philippoli Grecie. Statim venit ei legatio de Persida, dicens eos esse rebelles, et tintinnabulum statue personuit. Non habens quem mitteret, ipse cum exercito suo ivit, ordinato Rome suo vicario Galba, et duxit secum filium suum Decium. Expugnavit et vicit omnes Persas et cepit Abdon et Sennen, sicut lectio manifestat. Quos cognovit clarissimos genere: eduxit aureis catenis catenatos. Cumque reverteretur, posuit obsidionem Philippipoli. Interim nuntius venit a Roma et Galbam esse mortuum nuntiavit. Reliquit ibi filium suum Decium cum parte exercitus, aliam secum duxit Romam cum Abdon et Sennen. Cumque venisset Romam, interrogavit de thesuris Philippi, quos non poterat certius invenire. Occidit istos sanctos martires clarissimos Abdon et Sennen in Amphitheatro. Indicatum ei fuit quod Xistus papa Christianorum haberet thesaurum Philippi. Cepit eum et multis tormentis maceravit, et quia per eum de thesauris certior esse non potuit, iussit eum Valerianus capitis subire sententiam. Cumque duceretur ad decollandum, beatus Laurentius exclamavit et dixit “Noli me derelinquere, pater sancte, quia iam thesauros expendi, quos tradidisti michi”. Tunc milites audientes de thesauris, ante Septem Solium in via Nova tenentes beatum Laurentium, duxerunt et tradiderunt eum Parthenio tribuno, et cetera que sequuntur.
18 Interfecto lulio Cesare a senatu, Octavianus eius nepos sumpsit imperium. Contra quem Antonius, eius cognatus, cuius baiulus post mortem Cesaris remanserat, nitebatur multo certamine ei auferre imperium; et repudiata Octaviani sorore duxit in uxorem Cleopatram, reginam Egipti, potentissimam in auro et argento et lapidibus pretiosis et populo. Cumque Antonius et Cleopatra cum magno apparatu navium et populi contra Romam venire cepissent, hoc Rome auditum est. Octavianus vero cum ingenti apparatu ivit et aggressus est eos ad Epirum, et sic orta est pugna. Navis regine, que tota deaurata erat, cepit declinare. Antonius videns navem regine declinare, declinavit; quam insecutus est usque Alexandriam. Qui irruit in ferrum et mortuus est. Cleopatra autem, videns se conservatam pro triumpho, ornata auro et lapidibus pretiosis voluit sua pulchritudine Octavianum decipere, sed non potuit. Videns se ita despectam, intravit ita ornata mausoleum viri sui et posuit ad mammillas duas ptisanas, quod est genus serpentis, et ita suaviter suxerunt, quod obdormivit et mortua est. Octavianus tulit inde infinitam pecuniam ex illa victoria et triumphavit Alexandriam et Egiptum et totam regionem Orientis, et ita victoriosus reversus est Romam, et susceperunt eum senatores et omnis populus Romanus cum magno triumpho. Et quia victoria ista fuit in sextilibus kalendis, posuerunt ei nomen Augustum ab augendo rem publicam, et statuerunt ut omni anno in kalendis Augusti tota civitas habeat festivitatem letitie illius prelibate victorie, ad honorem Octaviani Cesaris Augusti, et tota urbs floreat et gaudeat in tanta festivitate.
Hic ritus pervenit usque ad tempus Archadii, viri Eudoxie. Mortuo eius marito, remansit cum filio suo Theodosio parvulo; que viriliter regebat imperium ac si eius vir Archadius viveret. Inspirata divino nutu et negotio rei publice ivit Ierosolimam, sepulchrum Dei et alia sanctuaria visitavit. Inter multa negotia rei publice comprovinciales detulerunt ei ingentia munera, inter que quidam Iudeus attulit ei catenas beati Petri apostoli, quibus ligatus fuit ab Herode in carcere sub quatuor quaternionibus. Quas ut vidit regina, nimium letata est super omnia alia munera; cogitavit non alibi eas catenas poni in condigno loco, nisi ubi corpus beati Petri requiescit in pulvere. Veniens autem Romam in kalendis Augusti, vidit illum antiquissimum ritum paganitatis a populo Romano tam celeberrime fieri in sextilibus kalendis, quem nullus pontificum removere potuit. Aggressa est papam Pelagium et senatores et populum, quatinus hoc munus quod petere vellet ei concederetur. Cui diligenter condonare promiserunt. Regina vero dixit “Video vos tam sollicitos in sextiles festivitates in honorem imperatoris mortui Octaviani, pro victoria quam fecit de Egiptiis. Rogo vos ut michi donetis honorem imperatoris mortui Octaviani, ad honorem imperatoris celestis et apostoli eius Petri, cuius catenas ab Ierosolimis adduxi. Et sicut ille liberavit nos ab Egiptiaca servitute, ita iste imperator liberet vos a servitute demonum. Et volo facere ecclesiam ad honorem Dei et beati Petri, ibique ponere catenas. Quam ecclesiam dominus apostolicus dedicet in kalendis Augusti et vocetur Sanctus Petrus ad Vincula, ubi dominus apostolicus annualiter in hac ecclesia missarum sollempnia celebret; et sicut beatus Petrus ab angelo solutus fuit, ita Romanus populus a peccatis cum benedictione liberatus recedat”. Quod populus audiens gravissime suscepit; tandem rogatu pape et regine concessit. Que fabricavit ecclesiam, quam dominus papa dedicavit in kalendis Augusti, sicut Eudoxia Christianissima imperatrix proposuerat, ubi posuit catenas beati Petri prelibatas et catenas beati Pauli Neronianas, ut ibi Romanus populus in hoc die kalendarum Sextilium confluat et salutet catenas apostolorum Petri et Pauli.
19 Infra palatium Neronianum est templum Apollinis, quod dicitur Sancta Petronilla, ante quod est basilica que vocatur Vaticanum, ex mirifico musibo laqueata auro et vitro. Ideo dicitur Vaticanum quia vates, id est sacerdotes, canebant ibi sua officia ante templum Apollinis, et idcirco tota illa pars ecclesie sancti Petri Vaticanum vocatur. Ibique est aliud templum quod fuit vestarium Neronis, quod nunc vocatur sanctus Andreas. Iuxta quod est memoria Cesaris, id est agulia, ubi splendide cinis eius in suo sarcophago requiescit, ut sicut eo vivente totus mundus ei subiectus fuit, ita eo mortuo usque in finem seculi subicietur. Cuius memoria inferius ornata fuit tabulis ereis et deauratis, litteris latinis decenter depicta; superius vero ad malum, ubi requiescit, auro et pretiosis lapidibus decoratur, ubi scriptum est:
Cesar, tantus eras quantus et orbis,
sed nunc in modico clauderis antro.
Et hec memoria sacrata fuit suo more, sicut adhuc apparet et legitur.
In paradiso sancti Petri est cantarum quod fecit Simachus papa, columpnis porfireticis ornatumque tabulis marmoreis cum grifonibus connexe, pretioso celo ereo cooperte, cum floribus et delfinis ereis et deauratis aquas fundentibus. In medio cantari est pinea erea, que fuit coopertorium cum sinino ereo et deaurato super statuam Cibeles, matris deorum, in foramine Pantheon; in quam pineam subterranea fistula plumbea subministrabat aquam ex forma Sabbatina, que toto tempore plena prebebat aquam per foramina nucum omnibus indigentibus ea, et per subterraneam fistulam quedam pars fluebat ad balneum imperatoris iuxta aguliam.
20 In Naumachia est sepulcrum Romuli, quod vocatur Meta, que fuit miro lapide tabulata, ex quibus factum est pavimentum paradisi et graduum Sancti Petri. Habuit circa se plateam tiburtinam viginti pedum cum cloaca et floiali suo. Circa se habuit Tiburtinum Neronis, tante altitudinis quantum castellum Adriani, miro lapide tabulatum, ex quibus opus graduum et paradisi peractum fuit. Quod edificium rotundum fuit duobus gironibus sicut castrum, quorum labia erant cooperta tabulis lapideis pro stillicidiis, iuxta quod fuit crucifixus beatus Petrus apostolus.
21 Est et castellum quod fuit templum Adriani, sicut legimus in sermone festivitatis sancti Petri, ubi dicit: “Memoria Adriani imperatoris mire magnitudinis templum constructum”, quod totum lapidibus coopertum et diversis historiis est perornatum. In circuitu vero cancellis ereis circumseptum cum pavonibus aureis et tauro; ex quibus fuere duo qui sunt in cantaro paradisi. In quattuor partes templi fuere quattuor caballi erei deaurati; in unaquaque fronte porte eree; in medio giro sepulchrum Adriani porfireticum, quod nunc est Lateranis ante folloniam; coopertorium est in paradiso Sancti Petri super sepulchrum prefecti. Inferius autem porte eree, sicut nunc apparent.
Hec monumenta que diximus omnia pro templis dedicata erant, ad que confluebant Romane virgines cum votis, sicut dicit Ovidius in libro Faustorum.
22 Ad portam Flammineam fecit Octavianus quoddam castellum quod vocatur Augustum, ubi sepelirentur imperatores, quod tabulatum fuit diversis lapidibus. Intus in girum est concavum per occultas vias; in inferiori giro sunt sepulture imperatorum. In unaquaque sepultura sunt littere ita dicentes: “Hec sunt ossa et cinis Nerve imperatoris” et victoria quam fecit. Ante quos stabat statua dei sui, sicut in aliis omnibus sepulchris. In medio sepulchrorum est absida ubi sepe sedebat Octavianus, ibique erant sacerdotes facientes suas cerimonias. De omnibus regnis totius orbis iussit venire unam cirothecam plenam de terra, quam posuit super templum, ut esset in memoriam omnibus gentibus Romam venientibus.
In fastigio Pantheon frontis stabant duo tauri erei et deaurati. Ante palatium Alexandri fuere duo templa, Flore et Phebi. Post palatium, ubi nunc est conca, fuit templum Bellone; ibi fuit scriptum:
Roma vetusta fui, sed nunc nova Roma vocabor:
eruta ruderibus culmen ad alta fero.
Ad concam Parrionis fuit templum Gnei Pompeii, mire magnitudinis et pulchritudinis; monumentum vero illius quod dicitur Maiorentum, decenter ornatum, fuit oraculum Apollinis. Alia fuere alia oracula. Ecclesia Sancti Ursi fuit secretarium Neronis. In palatio Antonini templum divi Antonini iuxta Sanctum Salvatorem. Ante Sanctam Mariam in Aquiro templum Elii Adriani et arcus Pietatis. In campo Martio templum Martis, ubi eligebantur consules in kalendis Iulii et morabantur usque in kalendas Ianuarias; si purus erat a crimine ille qui electus erat consul, confirmabatur ei consulatus. In hoc templo Romani victores ponebant rostra navium, ex quibus efficiebantur opera ad spectaculum omnium gentium. Iuxta Pantheon templum Minerve Calcidie. Post Sanctum Marcum templum Apollinis. In Camillano, ubi est Sanctus Cyriacus, fuit templum Veste. In Calcarari templum Veneris. In monasterio domine Rose castellum Aureum, quod fuit oraculum lunonis.
23 Capitolium, quod erat caput mundi, ubi consules et senatores morabantur ad gubernandum orbem, cuius facies cooperta erat muris altis et firmis diu super fastigium montis vitro et auro undique coopertis et miris operibus laqueatis. Infra arcem palatium fuit miris operibus, auro et argento et ere et lapidibus pretiosis perornatum, ut esset speculum omnibus gentibus. Templa quoque que infra arcem fuere, que ad memoriam ducere possum, sunt hec. In summitate arcis, super porticum Crinorum, fuit templum Iovis et Monete, sicut repperitur in marthirologio Ovidii de Faustis. In partem fori templum Veste et Cesaris; ibi fuit cathedra pontificum paganorum, ubi senatores posuerunt Iulium Cesarem in cathedra sexta die infra mensem Martium. Ex alia parte Capitolii, super Canaparam, templum Iunonis. Iuxta forum publicum templum Herculis. In Tarpeio templum Asilis, ubi interfectus fuit Iulius Cesar a senatu. In loco ubi nunc est Sancta Maria fuere duo templa simul iuncta cum palatio, Phebi et Carmentis, ubi Octavianus imperator vidit visionem in celo. Iuxta Camellariam templum Iani, qui erat custos Capitolii. Ideo dicebatur aureum Capitolium quia pre omnibus regnis totius orbis pollebat sapientia et decore.
24 Palatium Traiani et Adriani pene totum lapidibus constructum et miris operibus perornatum, diversis coloribus laqueatum, ubi est columpna mire altitudinis et pulchritudinis cum celaturis historiarum horum imperatorum, sicut columpna Antonini in palatio suo. Ex una parte fuit templum divi Traiani, ex alia divi Adriani. In clivo Argentarii templum Concordie et Saturni. In insula templum Bachi. In fine huius insule Argentarie templum Vespasiani. In clivo Sancte Marie in Campo templum Titi. Ubi est Sanctus Basilius, templum Carmentis. Infra hunc terminum fuit palatium cum duobus foris: Nerve cum templo suo divi Nerve, cum maiori foro Traiani, ante fores cuius, templum Sospite dee. Ubi est Sanctus Quiricus, templum Iovis. In muro sancti Basilii fuit magna tabula erea infixa, ubi fuit scripta amicitia in loco bono et notabili, que fuit inter Romanos et Iudeos tempore Iude Machabei. Ante privatam Mamertini templum Martis, ubi nunc iacet simulacrum eius. Iuxta eum templum Fatale, id est Sancta Martina, iuxta quod est templum Refugii, id est Sanctus Adrianus; prope, aliud templum Fatale. Iuxta privatam publicam, templum Fabiorum. Post Sanctum Sergium, templum Concordie, ante quod arcus triumphalis, unde erat ascensus in Capitolium. Iuxta erarium publicum, quod erat templum Saturni, ex alia parte fuit arcus miris lapidibus tabulatus, in quo fuit historia qualiter milites accipiebant a senatu donativa sua per saccellarium, qui amministrabat hoc; que omnia pensabat in statera antequam darentur militibus, ideo vocatur Salvator de Statera. In Canapara templum Cereris et Telluris, cuius atrium duabus domibus ornatur per circuitum porticibus columpnatis, ut quicumque ibi sederet ad iudicium, undique videretur. Iuxta eam domum fuit palatium Cateline, ubi fuit ecclesia Sancti Antonii; iuxta quam est locus qui dicitur Infernus, eo quod antiquo tempore ibi eructuabat et magnam perniciem Rome inferebat; ubi quidam nobilis miles, ut liberaretur civitas, responso suorum deorum armatus proiecit se, et clausa est terra: sic civitas liberata est. Ibi est templum Veste, ubi dicitur inferius draco cubare, sicut legimus in Vita sancti Silvestri. Est ibi templum Palladis et forum Cesaris et templum Iani, qui previdet annum in principio et in fine, sicut dicit Ovidius in Fastis; nunc autem dicitur turris Centii Fraiapanis. Templum Minerve cum arcu coniunctum est ei; nunc autem vocatur Sanctus Laurentius de Mirandi. Iuxta eum Sancti Cosmatis ecclesia, que fuit templum Asili. Retro fuit templum Pacis et Latone; super idem, templum Romuli. Post Sanctam Mariam Novam, duo templa, Concordie et Pietatis. Iuxta arcum Septem Lucernarum, templum Escolapii, ideo dicitur Cartularium quia fuit ibi bibliotheca publica; de quibus XXVIII fuere in urbe. Superius fuit templum Palladis et templum Iunonis.
25 Infra Palatium est templum Iuliani. In fronte Palatii templum Solis. In eodem Palatio templum Iovis, quod vocatur Casa Maior. Ubi est Sanctus Cesarius fuit auguratorium Cesaris. Ante Coloseum templum Solis, ubi fiebant cerimonie simulacro quod stabat in fastigio Colosei. Septizonium fuit templum Solis et Lune, ante quod fuit templum Fortune. Sancta Balbina fuit mutatorium Cesaris; ibi fuere therme Severiane et Commodiane. Ubi est Sanctus Saba fuit area Apollinis et Splenis.
26 Circus Prisci Tarquinii fuit mire pulchritudinis, qui ita erat gradatus quod nemo Romanus offendebat alterum in visu ludi. In summitate erant arcus per circuitum vitro et fulvo auro laqueati. Superius erat domus Palatii in circuitu, ubi sedebant femine ad videndum ludum XIIII kalendas Madii, quando fiebat ludus. In medio erant due agulie: minor habebat octoginta septem pedes semis, maior CXXII. In summitate triumphalis arcus, qui est in capite, stabat quidam eques ereus et deauratus, qui videbatur facere impetum ac si vellet currere equum. In alio arcu, qui est in fine, stabat alius eques ereus et deauratus similiter. In altitudine Palatii erat sedes imperatoris et regine, unde videbant ludum.
27 In Celio monte templum Scipionis. Ante thermas Maximianas fuere due conce et duo templa, Hisidis et Serapis. In Orphanotrophio templum Apollinis. In palatio Lateranis sunt quedam miranda, sed non scribenda. In palatio Susurriano fuit templum Herculis.
28 In Exquilino monte fuit templum Marii, quod nunc vocatur Cimbrum, eo quod vicit Cimbros. In palatio Licinii templum Honoris et Diane. Ubi est Sancta Maria Maior fuit templum Cibeles. Ubi est Sanctus Petrus ad Vincula fuit templum Veneris. Ad Sanctam Mariam in Fontana templum Fauni; quod simulacrum locutum est Iuliano et decepit eum. In palatio Dioclitiani quattuor templa fuere, Asclepii et Saturni, Martis et Apollinis, que vocantur modii. In capite Trivii fuit templum Veneris, ubi hactenus dicitur hortus Veneris. In palatio Tiberii templum deorum. In cilio montis fuit templum Iovis et Diane, quod nunc vocatur Mensa imperatoris, super palatium Constantini. Ibi in palatio fuit templum Saturni et Bachi, ubi nunc iacent simulacra eorum. Ibi iuxta sunt caballi marmorei. In thermis Olimpiadis, ubi fuit assatus beatus Laurentius, fuit templum Apollinis. Ante palatium Traiani, ubi fores palatii nunc permanent, fuit templum ‹…›.
29 In Aventino templum Mercurii aspiciens in circo et templum Palladis et fons Mercurii, ubi mercatores accipiebant responsa. Ad arcum Stadii domus Aurelie Orestille; ex una parte templum Mecenatis, ex alia parte templum Iovis. Iuxta Scolam Grecam fuit palatium Lentuli. Ex alia parte, ubi nunc est turris Centii de Orrigo, fuit templum Bachi.
30 Ad Gradellas fuit templum Solis. Sanctus Stephanus rotundus fuit templum Fauni. In Alephanto templum Sibille, et templum Ciceronis in Tulliano, et templum Iovis, ubi fuit pergula aurea, et templum Severianum, ubi est Sanctus Angelus. Ad Velum Aureum templum Minerve. In ponte Iudeorum templum Fauni. Ad Caccavari templum Craticule. Ad pontem Antoninum circus Antoni‹n›i, ubi nunc est Sancta Maria in Cataneo. Ad Sanctum Stephanum in Piscina palatium Cromatii prefecti, templum quod dicebatur Olovitreum, totum factum ex cristallo et auro per artem mathematicam, ubi erat astronomia cum omnibus signis celi; quod destruxit sanctus Sebastianus cum Tiburtio, filio Cromatii.
31 Transtiberim, ubi nunc est Sancta Maria, fuit templum Ravennatium, ubi terra manavit oleum tempore Octaviani imperatoris, et fuit ibi Domus Meritoria, ubi merebantur milites qui gratis serviebant in senatu. Sub Ianiculo templum Gorgonis. Ad ripam fluminis, ubi naves morantur, templum Herculis. In Piscina templum Fortune et Diane. In insula Licaonia templum Iovis et templum Esculapii. Foris portam Appiam templum Martis et triumphalis arcus.
32 Hec et alia multa templa et palatia imperatorum, consulum, senatorum prefectorumque tempore paganorum in hac Romama urbe fuere, sicut in priscis annalibus legimus et oculis nostris vidimus et ab antiquis audivimus. Quante etiam essent pulchritudinis auri et argenti, eris et eboris pretiosorumque lapidum, scriptis ad posterum memoriam, quanto melius potuimus, reducere curavimu
